Η τρομοκρατική διαταραχή

Του Πάσχου Mανδραβέλη
Aμέσως μετά την 11η Σεπτεμβρίου ξεκίνησε η συζήτηση για την τρομοκρατία σε όλα τα επίπεδα και φυσικά στην Ψυχιατρική. Ποια είναι τα ψυχολογικά αποτελέσματα της τρομοκρατίας και πώς λειτουργεί το μυαλό ενός τρομοκράτη, κάποιου ανθρώπου που δεν διστάζει να θυσιαστεί για να σπείρει τον όλεθρο; Στην πρώτη περίπτωση ακούστηκαν πολλά, με αποκορύφωμα την άποψη μεγάλου ψυχαναλυτή που διαπίστωσε ότι η Aμερική, πλέον, πάσχει από το «άγχος ευνουχισμού», αφού οι δίδυμοι πύργοι ήταν κατ’ ουσίαν ένα διπλό... φαλλικό σύμβολο. Στην άλλη πλευρά του τραπεζιού, στη σοβαρή συζήτηση οι ψυχίατροι διχάστηκαν.

Tο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια έκανε ένα συνέδριο νευροεπιστημόνων με το ερώτημα αν η τρομοκρατία είναι συμπεριφορά, ή ασθένεια. Συμπέρασμα δεν βγήκε, απλώς κυριάρχησε η άποψη ότι οι αξονικές τομογραφίες του εγκεφάλου των τρομοκρατών μπορεί να δώσουν κάποια απάντηση.

O Πολ Μακχιού, καθηγητής Ψυχιατρικής του Πανεπιστημίου Τζον Χόπκινς, είναι πεπεισμένος ότι η τρομοκρατία αφορά τη συμπεριφορά ατόμων κι όχι κάποια ασθένεια. «Στην καθημερινή γλώσσα αποκαλούμε αυτούς τους ανθρώπους “φανατικούς”. Oι ψυχίατροι, όμως, έχουν τον δικό τους, λιγότερο φορτισμένο όρο. Λένε ότι αυτοί οι άνθρωποι με την παθιασμένη συμπεριφορά έχουν κάποια “υπερεκτιμημένη ιδέα”. Aυτή η εννοιολογική διαφοροποίηση έγινε τον 19ο αιώνα από τον Γερμανό ψυχίατρο Καρλ Βερνίκε.

»Mια “υπερεκτιμημένη ιδέα” είναι σκέψη που πολλοί μπορεί να μοιράζονται σε μια κοινωνία ή πολιτισμό, αλλά στον ασθενή υπάρχει με μεγάλη συναισθηματική ένταση, τόσο που να δημιουργούνται κυρίαρχες συμπεριφορές. Mια “υπερεκτιμημένη ιδέα” διαφέρει από την παραίσθηση, επειδή οι παραισθήσεις είναι λανθασμένες ιδέες που έχει μόνο ο ασθενής, ενώ η “υπερεκτιμημένη ιδέα” αναπτύσσεται από προκαταλήψεις και πιστεύω που μοιράζονται πολλοί. H υπερεκτιμημένη ιδέα διαφέρει επίσης από τις εμμονές, γιατί αν και κυριαρχεί στο μυαλό (όπως και οι εμμονές) το υποκείμενο δεν αντιμάχεται την υπερεκτιμημένη ιδέα, αλλά αντίθετα την απολαμβάνει, τη μεγεθύνει και την υπερασπίζεται. Στην πραγματικότητα η ιδέα εκρήγνυται στο μυαλό του υποκειμένου, κυριαρχεί όλο και περισσότερο, γίνεται πιο επεξεργασμένη και λιγότερο δεκτική αλλαγής.

"H πλέον σύγχρονη κλινική διαταραχή που ξεπηδά από μια υπερεκτιμημένη ιδέα είναι νευρική ανορεξία. Οσες υποφέρουν από αυτή την ασθένεια ξεκινούν από μια κοινή στην κοινωνία μας ιδέα (όσο πιο αδύνατος, τόσο καλύτερα) και τη μεγεθύνουν σε υποχρέωση, τόσο κυρίαρχη που πεθαίνουν από την πείνα... Ολες οι θεραπευτικές προσπάθειες να διορθωθεί αυτή η συμπεριφορά είτε για την απομάκρυνση αυτής της ιδέας είτε με την αποκάλυψη της ρίζας της, αποτυγχάνουν, επειδή η υπερεκτιμημένη ιδέα (κανείς δεν είναι όσο αδύνατος χρειάζεται) αντιστέκεται στα λογικά επιχειρήματα και τους συμβιβασμούς...».

«Πριν από το 1975», γράφει ο Πολ Μακχιού, «οι ψυχίατροι (που κούραραν τους ασθενείς με καταστροφικές συμπεριφορές όπως ανορεξία, αλκοολισμό, και σεξουαλικές διαταραχές) πίστευαν ότι πρέπει πρώτα να βρουν τις ψυχολογικές ρίζες αυτών των συμπεριφορών, αποκαλύπτοντας τη σημασία που έχουν στις ψυχικές συγκρούσεις των ασθενών. Πίστευαν ότι αν κατόρθωναν να αναλύσουν αυτές τις συγκρούσεις η ανώμαλη συμπεριφορά θα εξασθένιζε. Aυτή η προσέγγιση απέτυχε. Για παράδειγμα: τα θεραπευτικά προγράμματα για ανορεξία που αδιαφορούσαν για την αποτυχία των ασθενών να φάνε ενώ έψαχναν το νόημα πίσω από αυτές τις συμπεριφορές είχαν ποσοστά θανάτου των ασθενών 10-15%. Oι αλκοολικοί συνέχιζαν να πίνουν, οι σεξομανείς συνέχισαν τις σεξουαλικές επιθέσεις, ενώ οι γιατροί ισχυριζόταν ότι έφταναν στην κατανόηση των προβλημάτων τους... Aυτή η εμπειρία δίδαξε στους ψυχιάτρους ότι η συμπεριφορά, από τη στιγμή που θα ξεκινήσει αυτοσυντηρείται. Oι ανορεξικοί αρέσκονται να βλέπουν το βάρος και το μέγεθος των ρούχων τους να μικραίνει συνεχώς. Oι αλκοολικοί, οι ναρκομανείς και οι σεξομανείς παίρνουν άμεση ευχαρίστηση που ενισχύει την συνέχιση της συμπεριφοράς τους.

»Tο ίδιο είναι αληθές και με τους τρομοκράτες. H συμπεριφορά τους συντηρείται από τις συνέπειές της, ειδικά από τη δημοσιότητα που αποκτούν οι τρομοκράτες και οι ιδέες τους. O “Γιούναμπόμπερ” σιχαινόταν να χάσει τα φώτα της δημοσιότητα από τον Τίμοθι Μακβέι και γι’ αυτό σκότωσε δύο ανθρώπους αμέσως μετά τη βομβιστική επίθεση στην Oκλαχόμα... Aν και οι τρομοκράτες της 11ης Σεπτεμβρίου πέθαναν κατά τη διάρκεια της επίθεσής τους, ήταν σίγουροι πως θα είχαν παγκόσμια δημοσιότητα για τις πράξεις τους. H επιτυχία τους προκάλεσε χορούς σε κάποιες αραβικές πόλεις και πολλούς εθελοντές, πολύ περισσότερους απ’ ό,τι οι “βαθιές αιτίες” της τρομοκρατίας, όπως είναι η φτώχεια ή η οργή για το Iσραήλ...».

Mε δεδομένο ότι οι καταστροφικές συμπεριφορές αυτοσυντηρούνται και διογκώνονται με κάθε επιτυχία τους, ο καθηγητής Ψυχιατρικής Πολ Μακχιού, θεωρεί ότι πρώτος στόχος πρέπει να είναι το σταμάτημα της τρομοκρατικής συμπεριφοράς με κάθε μέσο. «Aν θεωρήσουμε ότι η τρομοκρατία είναι “μέρος της ζωής” τότε τη συντηρούμε».

Στη σημερινή συγκυρία, λέει ο Πολ Μακχιού πρέπει να ξεχάσουμε προς στιγμήν κάποια ζητήματα. «Δεν πρέπει να ξοδέψουμε ενέργεια για να ανακαλύψουμε τα “προαπαιτούμενα” της τρομοκρατίας ή να δώσουμε σημασία στις επεξηγήσεις που προσφέρουν οι εκπρόσωποι των τρομοκρατών, όσο λογικές κι αν μοιάζουν. Στην πραγματικότητα, προσφέρονται τόσα αίτια για την τρομοκρατία, όσοι είναι και οι τρομοκράτες. Tο ίδιο ακριβώς έμαθαν και οι Aνώνυμοι Aλκοολικοί: υπάρχουν τόσοι λόγοι για να πιει κανείς, όσοι είναι εκείνοι που πίνουν».

H λύση για τον Πολ Μακχιού είναι απλή: «Σταματήστε πρώτα τη συμπεριφορά και μετά, αφού εξασφαλιστεί η ειρήνη, μπορείτε να ασχοληθείτε με τα υπόγεια αίτια. Eίναι πολύ πιθανό να βρείτε ότι πολλές από τις αιτιολογίες που τώρα προσφέρονται για την τρομοκρατία, είναι στην ουσία απόπειρες ορθολογικοποίησης που στόχο έχουν να δικαιολογήσουν τις τρομοκρατικές πράξεις. Δεν χρειάζεται να ξοδέψουμε χρόνο προσπαθώντας να αλλάξουμε την άποψη που έχουν οι τρομοκράτες για μας και τους σκοπούς μας. Aυτοί οι άνθρωποι έχουν υπερεκτιμημένες ιδέες που δεν προσεγγίζονται με λογικά επιχειρήματα και πειθώ. H συμπεριφορά τους θα συνεχιστεί μέχρι να συλληφθούν ή να πεθάνουν...».

Κοσμικές και θρησκευτικές υπερεκτιμημένες ιδέες

Οι υπερεκτιμημένες ιδέες έχουν πάντοτε μια τελεολογία. Υπάρχουν εκείνοι που «γνωρίζουν» την πορεία της ιστορίας και το τέλος της και θέλουν να επιταχύνουν τις εξελίξεις. Ο θάνατος όμως για τις κοσμικές τελεολογίες, είναι εργαλείο για να φτάσει κάποιος στον σκοπό. Ακροαριστεροί και ακροδεξιοί τρομοκράτες σκότωναν για να παρέμβουν στις πολιτικές εξελίξεις. Οι θρησκευόμενοι τρομοκράτες όμως θεωρούν ακόμη και τον δικό τους θάνατο σκοπό. Οπως γράφει η καθηγήτρια του Χάρβαρντ, Λουίς Ρίτσαρντσον, «ουδείς από τους βομβιστές αυτοκτονίας πιστεύει ότι οι πράξεις του οδηγούν στη δημιουργία ενός παγκόσμιου χαλιφάτου». Κανείς δεν μπορεί να αντιπαλέψει την δική τους υπερεκτιμημένη ιδέα, αφού δεν είναι του κόσμου ετούτου.

Σ’ αυτό είχε σταθεί μετά την 11η Σεπτεμβρίου ο διάσημος βιολόγος Ρίτσαρντ Ντόκινς: «Νέοι άνδρες γεμάτοι τεστοστερόνη, αρκετά άσχημοι για να βρουν γυναίκα σ’ αυτόν τον κόσμο μπορεί να απελπιστούν αρκετά, ώστε να ψάξουν για τις 72 παρθένες στον άλλο κόσμο.

»Είναι μακροχρόνια προσπάθεια, αλλά μπορεί να πιάσει. Πρέπει να τους πάρετε νέους. Ταΐστε τους με μια συνολική και αυτο-αποδεικνυόμενη μυθολογία, έτσι ώστε το μεγάλο ψέμα να μοιάζει λογικοφανές. Δώστε τους ένα ιερό βιβλίο και αναγκάστε τους να το μάθουν απ’ έξω... (Για τη βοήθειά σας) υπάρχει ένα έτοιμο σύστημα ελέγχου της σκέψης που τιμάται ανά τους αιώνες και παραδίδεται από γενιά σε γενιά. Εκατομμύρια άτομα έχουν μεγαλώσει μ’ αυτό. Ονομάζεται θρησκεία και για λόγους που δεν έχουν γίνει κατανοητοί μέχρι σήμερα οι περισσότεροι άνθρωποι το αποδέχονται. Τώρα, το μόνο που χρειάζεστε είναι να βρείτε μερικά από τα γεμάτα θρησκεία κεφάλια και να τους δώσετε μαθήματα αεροπλοΐας.

»Είναι γελοία η επιχειρηματολογία μου; Μήπως μετατρέπω σε κοινοτοπία το άφατο κακό; Δεν είναι στις προθέσεις μου, οι οποίες είναι σοβαρές και ξεπηδούν από βαθιά θλίψη και μεγάλη οργή. Προσπαθώ να στρέψω την προσοχή των ανθρώπων στον ελέφαντα ο οποίος βρίσκεται στο μέσον του δωματίου κι όλοι μας είμαστε πολύ ευγενικοί ή υπερβολικά ευλαβείς να επισημάνουμε. Αυτός ο ελέφαντας είναι η θρησκεία συν το απαξιωτικό αποτέλεσμα που έχει στην ανθρώπινη ζωή. Δεν εννοώ την απαξίωση της ζωής των άλλων, αλλά την απαξίωση της ζωής του καθενός. Η θρησκεία διδάσκει την επικίνδυνη ανοησία ότι ο θάνατος δεν είναι το τέλος.

»Αν ο θάνατος θεωρηθεί τελειωτικός, κάποιος ορθολογικά πράττων θα έχει υψηλή εκτίμηση στη ζωή του και θα διστάσει να τη θέσει σε κίνδυνο. Αυτό κάνει τον κόσμο ασφαλέστερο μέρος, όπως κι ένα αεροπλάνο είναι πιο ασφαλές αν ο αεροπειρατής θέλει να επιβιώσει. Στο άλλο άκρο, αν ένας ικανός αριθμός ανθρώπων πεισθεί, από τους ιερείς τους, ότι ο μαρτυρικός θάνατος είναι αντίστοιχο με το πάτημα ενός κουμπιού που θα μας στείλει σε ένα άλλο σύμπαν, τότε ο κόσμος γίνεται εξαιρετικά επικίνδυνο μέρος. Ειδικά αν αυτοί οι άνθρωποι πιστέψουν ότι το άλλο σύμπαν είναι μια παραδεισένια διαφυγή από τα προβλήματα του πραγματικού κόσμου...».